Regulacja prawna
Umowa darowizny jest bardzo powszechnie zawierana. Wybierają ją bardzo często osoby blisko spokrewnione w celu przeniesienia własności określonych składników swojego majątku takich jak nieruchomość lub pieniądze. Często umowa taka zawierana jest również w celu uniknięcia sporów pomiędzy spadkobiercami pozwala bowiem skutecznie rozporządzić poszczególnymi składnikami jeszcze za życia spadkodawcy. Nie pozbawia to rzecz jasna pozostałych, nieobdarowanych spadkobierców, roszczeń o zachowek, niemniej daje gwarancję dokonania podziału majątku zgodnie z własną wolą.
Umowa darowizny została uregulowana w art. 888 i następnych Kodeksu cywilnego. Zawierając tego typu umowę darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Oznacza to, że darczyńca zobowiązuje się do nieodpłatnego przeniesienia własności składniku lub składników swojego majątku na obdarowanego. Umowa tego rodzaju może zostać zawarta również przez przeniesienie własności takiego składnika z pominięciem zobowiązania się do dokonania takiej czynności.
Forma umowy darowizny
Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Zatem ważnie będzie zawarta umowa nawet w formie ustnej, jeżeli w ślad za złożonym zobowiązaniem nastąpi wykonanie umowy polegające np. na zleceniu przelewu bankowego, wręczeniu pieniędzy czy wydaniu ruchomości.
Polecenie.
Czy darczyńca może zawierając umowę darowizny zobowiązać obdarowanego do określonego zachowania się w przyszłości? Okazuje się, że tak. Darczyńca może zobowiązać obdarowanego do działania lub zaniechania w przyszłości nie czyniąc jednocześnie samej umowy odpłatną. Darczyńca, który wykonał zobowiązanie wynikające z umowy darowizny, może żądać wypełnienia polecenia, chyba że ma ono wyłącznie na celu korzyść obdarowanego. Po śmierci darczyńcy wypełnienia polecenia mogą żądać spadkobiercy darczyńcy, a jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny – także właściwy organ państwowy. Jeżeli wypełnienia polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobiercy, obdarowany może zwolnić się przez wydanie przedmiotu darowizny w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje. Przepisu tego nie stosuje się, gdy wypełnienia polecenia żąda właściwy organ państwowy.
Odpowiedzialność darczyńcy
Zawarcie umowy darowizny niesie za sobą konsekwencje nie tylko w postaci przeniesienia składnika majątku będącego własnością darczyńcy. Nakłada ona bowiem na niego również obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Obdarowany może również w przypadku opóźnienia się przez darczyńcę ze spełnieniem świadczenia pieniężnego żądać odsetek za opóźnienie, jednak możliwe jest to dopiero od dnia wytoczenia powództwa.
Co więcej jeżeli okaże się, iż rzecz darowana ma wady, darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie właściwym. Obowiązek naprawienia szkody nie powstaje, jeżeli obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć.
Odwołanie darowizny niewykonanej
Z nieco odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku popadnięcia przez darczyńcę w niedostatek po wykonaniu umowy darowizny. W takim przypadku na obdarowanym ciążyć będzie obowiązek dostarczać darczyńcy środków utrzymania w wysokości odpowiadającej usprawiedliwionym potrzebom darczyńcy albo koniecznym do wypełnienia przez darczyńcę ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Obowiązek ten istnieje tak długo, jak wartość przekazanych darczyńcy środków przez obdarowanego nie będzie wyższa od istniejącego w tym czasie wzbogacenia na skutek otrzymanej darowizny. Obdarowany może również zwolnić się z tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Niedostatek darczyńcy
Obowiązek ten istnieje tak długo, jak wartość przekazanych darczyńcy środków przez obdarowanego nie będzie wyższa od istniejącego w tym czasie wzbogacenia na skutek otrzymanej darowizny. Obdarowany może również zwolnić się z tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Odwołanie darowizny wykonanej
Odwołanie darowizny wykonanej możliwe jest jedynie w przypadku dopuszczenia się przez obdarowanego względem darczyńcy (ale nie np. osoby bliskiej dla darczyńcy) rażącej niewdzięczności. Kodeks cywilny nie konkretyzuje pojęcia rażącej niewdzięczności co pozwala sądowi dokonywać każdorazowo indywidualnej oceny zachowań lub zaniechań obdarowanego w celu ustalenia, czy przesłanka odwołania darowizny wystąpiła w danym przypadku. Dość istotną wskazówkę pozwalającą dokonać samodzielnej oceny, czy wystąpiła rażąca niewdzięczność znajdujemy w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 listopada 2019 r. wydanym w sprawie o sygnaturze I ACa 627/19: „chodzi o taką niewdzięczność, której stopień natężenia i amoralny wydźwięk jest na tyle wysoki, że u każdego postronnego obserwatora wywołałby dezaprobatę. O tym, czy zachodzi wypadek rażącej niewdzięczności, zawsze decydują okoliczności konkretnej sprawy. Nawet obiektywne istnienie przejawów niewdzięczności nie jest wystarczające dla uwzględnienia roszczeń pozwu. Nie jest bowiem obojętna jej przyczyna. Dopiero bowiem poznanie tej przyczyny umożliwia sformułowanie właściwego osądu, czy i na ile zachowanie się obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione. Sięganie po ten instrument prawny jest uzasadnione w zupełnie szczególnych sytuacjach, nadzwyczaj nagannego zachowania się obdarowanego, sprzeniewierzającego się w sposób jaskrawy zasadzie wdzięczności wobec darczyńcy.”
Przebaczenie przez darczyńcę
Z powodu niewdzięczności nie może zostać odwołana darowizna jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu. Jednocześnie przebaczenie będzie skuteczne jedynie w sytuacji, gdy nastąpi z dostatecznym rozeznaniem. Tym samym w przypadku podniesienia przez obdarowanego, iż darczyńca przebaczył mu, sąd będzie badał w jakich okolicznościach do takiego przebaczenia doszło (np. czy stan zdrowia pozwalał na jego świadome dokonanie).
Odwołanie darowizny przez spadkobierców
Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
Termin odwołania darowizny
Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania (a więc również spadkobierca) dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Forma odwołania darowizny
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Nie jest przy tym istotne czy pismo takie zostanie obdarowanemu przekazane osobiście czy też zostanie przesłane za pośrednictwem poczty. W tym ostatnim przypadku warto jednak wysłać je listem poleconym ze zwrotnym poświadczeniem odbioru co pozwoli wykazać przed sądem okoliczność zachowania formy i doręczenia pisma obdarowanemu.
11 listopada 2020 r.
adwokat Marcin Krupiński
